صنعت چاپ یکی از بزرگ‌ترین اختراعات بشر است که تحولی عظیم در رشد و توسعه جهان ایجاد کرد. تاریخچه چاپ در دنیا به اواخر قرون وسطی باز می‌گردد. بیشتر مورخان و نویسندگان خاستگاه این پدیده جهانی را کشور چین می‌دانند و معتقدند که چاپ از سرزمین چین آغاز و سپس به اروپای غربی گسترش یافت. شیوه اختراع صنعت چاپ چندان مشخص نیست. با وجود اینکه اروپاییان آن را از اختراعات خود می‌دانند، اما با توجه به شواهد و قرائن منشا پیدایش صنعت چاپ کشور پهناور چین است. این صنعت پرکاربرد حدود ۱۰۰ سال پیش وارد ایران شده و رویدادی مهم در تاریخ ایران محسوب می‌شود. در ادامه مطلب با صنعت چاپ در ایران و جهان چاپ آبان بیشتر آشنا می‌شوید.
تاریخچه صنعت چاپ در جهان
قبل از اختراع دستگاه چاپ تمامی کتابها به صورت دستی نوشته می‌شدند. امپراطوری‌های بزرگ یونان و روم کتابها و شاهکارهای ادبی خود را با دست می‌نوشتند. نوشتن کتاب با دست به این شیوه سخت و زمان‌بر تا قرون وسطی ادامه یافت. نگارش کتاب به روش دستی موجب گرانی قیمت آن شد، طوریکه مردم عادی توان خرید نداشتند و فقط عده کمی از اشراف و ثروتمندان می‌توانستند آن‌ها را خریداری کنند. در این زمان شرایط کتاب‌خوانی و استفاده از علم برای همگان میسر نبود.
نویسندگان در قرون وسطی مطالب مهم را روی پوست گوسفند یا گاو می‌نوشتند و یک قرن قبل از شارلمانی( شارل یکم فرانسه تولد ۲ آوریل ۷۴۲ میلادی - درگذشته ۲۸ ژانویه ۸۱۴ میلادی) دیگر از نوشتن به روی پاپیروس خبری نبود. تاریخ نویسان می‌گویند، کاغذ از سرزمین‌های اسلامی و مدیترانه‌ای وارد اروپا شد. مسلمانان روش تولید کاغذ را از مردم چین آموخته بودند.
کاغذ چگونه درست شد؟
برای تولید کاغذ از الیاف و برگ‌های گیاهان استفاده می‌کردند. به این ترتیب که ابتدا الیاف و برگ را خیس کرده و سپس اجازه می‌دادند به شکل خمیری یک دست درآید. بعد از آن خمیر را به صورت لایه‌ای نازک روی پارچه یا قالبی پهن کرده و با فشار زیاد آب آن را خارج می‌کردند. پس از خشک شدن آن لایه نازک قابل نوشتن بود. بدین ترتیب در پایان قرون وسطی دیگر خبری از پوست و کاغذ پوستی نبود و این نوع کاغذ جای خود را با کاغذ گیاهی تعویض نمود.
مراحل اختراع چاپ در جهان
مراحل اختراع چاپ در جهان بدین شرح است :
چاپ در چین
اگرچه اشپیل فوگل( تاریخ نویس آمریکایی) در نوشته‌های خود اشاره‌ای به صنعت چاپ در کشور چین نکرده، اما خاستگاه این صنعت کشور چین است.
اختراع حروف چینی
عبدالحسین آذرنگ( نویسنده ایرانی و پژوهشگر) در کتاب خود به این موضوع اشاره می کند که در سال ۱۰۴۰ یک کیمیاگر چینی به نام پیشنگ با استفاده از یک چسب مخصوص و گل ترکیبی درست کرد و به کمک آن حروف را پایه ریزی کرد. او این حروف را در کوره‌ای پخت تا سخت و محکم شوند. پیشنگ حروف را در کنار هم قرار می‌داد و با وسیله‌ای فلزی آن‌ها را محکم می‌نمود و مخلوطی از موم، خاکستر و زرین روی آن می‌ریخت و به آرامی حرارت می‌داد. پس از اینکه تصویر حروف روی صفحه نقش می‌بست، قطعه‌های حروف را با حرارت از هم جدا می‌کردند. بعدها این کار پیشنگ پایه‌گذار حرف چینی شد.
چاپ در اروپا و اختراع دستگاه چاپ
بعد از قرن دوازدهم، اروپا برای چاپ از قالب‌های محکم چوبی حکاکی شده استفاده می کرد. اما در قرن ۱۵ دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ اختراع شد که جنسی فلزی داشت و می‌توانست نسخه‌های زیادی از یک کتاب را با سرعت زیادی به چاپ برساند. البته تحول و تغییری که از قرن ۱۲ تا ۱۵ صورت گرفت بسیار آرام بود اما این تحول در فاصله بین سال های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی شتاب بسیار زیادی گرفت و به بالاترین حد خود رسید.
روش‌های موثر تبلیغات در نمایشگاه
اختراع لیتوگرافی یا چاپ سنگی
پس از اختراع صنعت چاپ توسط گوتنبرگ، صنعت چاپ در شهرهای ونیز، پاریس، لیون و فلورانس رواج یافت. اما به دلیل بالا بودن هزینه‌های زیاد این دستگاه، فقط قشر محدودی از ثروتمندان می‌توانستند از آن استفاده کنند. ۳۰۰ سال از اختراع دستگاه چاپ گذشته بود که در سال ۱۹۷۶ میلادی فردی به نام آلوئیس زنه فلدر آلمانی لیتوگرافی یا چاپ سنگی را رونمایی کرد. نحوه کار به این صورت بود که متنی را بر روی سنگ حکاکی می‌کردند و این دستگاه می‌توانست در حدود ۷۵۰ صفحه را به خوبی و سرعت چاپ کند.
چاپ در ایران
گروهی از مورخان عصر ایلخانان را آغاز صنعت چاپ در ایران می‌دانند. اما این احتمال هم وجور دارد که یهودیان فارسی زبان در این مورد پیشتاز بوده‌اند.
طبق اسناد و مدارک در دسترس اولین کتاب چاپی ایران در سال ۱۶۳۸ توسط یک کشیش به نام زبور داوود به خط و زبان ارمنی در محله جلفای اصفهان به چاپ رسیده که حدود ۵۷۲ صفحه داشته است.
چاپ در عصر قاجار
دوران تحول در حوزه چاپ و موارد چاپی مثل کتاب و روزنامه در دوره قاجار و از زمان ولایتعهدی عباس میرزا شروع شد. با حمایت تمام قد عباس میرزا در سال ۱۲۳۳ قمری یک چاپخانه در شهر تبریز توسط آقا زین العابدین تبریزی تاسیس شد و نخستین کتاب فارسی در سال ۱۲۳۴ هجری قمری با نام فتح نامه اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی که در مورد جنگ های میان ایران و روس بود، چاپ و منتشر شد.
۷ سال پس از فعالیت چاپخانه تبریز به دستور فتحعلی شاه قاجار زین العابدین سفری به تهران داشت تا چاپخانه‌ای در آن شهر تاسیس نموده و به چاپ کتاب بپردازد. موضوع این کتابها معمولا دینی، تاریخی، ادبی، آموزش و اصول بهداشتی بود.
در سال ۱۲۴۰ قمری جعفرخان تبریزی یک دستگاه چاپ سنگی را به تبریز آورد. اولین کتاب چاپ سنگی یک جلد قرآن بود که در سال ۱۲۴۸ توسط میرزا اسدالله به چاپ رسید. با تاسیس مدرسه دارالفنون و نیاز به انتشار کتب درسی، صنعت چاپ ایران تحت تاثیر قرار گرفت و موجب شد تا کارگاهی اختصاصی برای چاپ کتاب‌های دارالفنون در این مدرسه تاسیس شود. این چاپخانه از سال ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۰ برپا بود و حدود ۴۰ عنوان کتاب چاپ کرد.
چاپ در دوران مشروطه
یکی از عواملی که موجب افزایش گرایش مردم به خواندن مطالب اجتماعی و سیاسی شد، نهضت مشروطه در ایران بود. این نهضت موجب افزایش تیراژ و عناوین روزنامه‌ها شد رود و صنعت چاپ در ایران گسترش بیشتری پیدا کند. با رشد این صنعت جذاب روزنامه‌ها و نشریات متعددی تاسیس شدند. چاپ این مطالب موجب افزایش آگاهی عمومی و آشنایی با حقوق شهروندی شد.
سخن پایانی
صنعت چاپ یکی از بزرگ‌ترین دستاوردها و اختراعات بشر است که موجب تحولات عظیم در سراسر جهان گردید. در گذشته کتابها به صورت دستی روی پوست حیوانات نقش می‌بست. پس از پوست، کاغذ گیاهی از الیاف و برگ درختان رونمایی شد. در قرن ۱۵ گوتنبرگ دستگاه چاپ را اختراع کرد که بسیار هزینه گزافی به همراه داشت. پس از دستگاه فلزی گوتنبرگ فردی آلمانی توانست چاپ لیتوگرافی را اختراع کند که از آن تاریخ شاهد چاپ تند و سریع هستیم. در ایران هم ایلامیان در صنعت چاپ پیشتاز بودند. نخستین کتاب به دست یک کشیش در سال ۱۶۳۸ به چاپ رسید. در دوران قاجار عباس میرزا از صنعت چاپ حمایت کرد و در دوران مشروطه هم چاپ نشریات به طرز چشمگیری گسترش یافت تا منشا آگاهی و دانایی مردم شود.
سوالات متداول
1- دستگاه چاپ توسط چه کسی و در چه قرنی اختراع شد؟
یوهانس گوتنبرگ در اواسط قرن ۱۵ موفق به اختراع دستگاه چاپ از جنس فلزی شد.
2- اولین چاپخانه ایران در کدام شهر بود؟
اولین چاپخانه در ایران در شهر تبریز تأسیس شد. عباس میرزا نایب السلطنه میرزا زین العابدین تبریزی را مامور یادگیری فن چاپ و به راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد.
3- پدر صنعت چاپ ایران چه کسی است؟
از کسی به عنوان پدر چاپ ایران نام برده نشده‌است.
اما عباس میرزا نایب السلطنه نقش مهمی در توسعه صنعت چاپ در ایران ایفا نموده‌‌است.
